2020 жылы 11 желтоқсанда онлайн режимде Ш.Ш.Уәлихановтың 185 жылдығына арналған халықаралық дөңгелек үстел өтті. Дөңгелек үстелді «QazaqGeography» Республикалық қоғамдық бірлестігі мен М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің Қазақстандағы филиалы ұйымдастырды. Дөңгелек үстел аясында профессор Ж.Ә.Ермекбайдың «Шоқан Уәлихановтың тағдыры мен мұрасы» кітабының тұсаукесері өтті.
Дөңгелек үстелді Мәскеу мемлекеттік университетінің Қазақстандағы филиалының директоры, экономика ғылымдарының докторы, Мәскеу мемлекеттік университетінің еңбек сіңірген профессоры А.В.Сидорович ашты. Профессор А.В.Сидорович өзінің кіріспе сөзінде Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановты көрнекті саяхатшы, ғалым, қазіргі уақыттағы маңызын жоғалтпаған зерттеуші ретінде сипаттады. А.В.Сидорович Шоқан Уәлиханов, небәрі 29 жыл ғана өмір сүріп, орасан зор ғылыми және зияткерлік мұра қалдырған қазақ халқының көрнекті өкілі деп атап өтті. Оның көзі тірісінде Уәлихановтың еңбектері мен жетістіктері орыс мәдениетінің элитасының көрнекті өкілдері ретінде танылып, Ресейде және басқа елдерде жарық көрді. Әлеуметтік көзқарастар, қоғамдағы қайшылықтарды бағалау көп жағдайда Ш.Ш.Уәлихановты ұлы Абайдың тәсілдеріне, яғни әлеуметтік әділетсіздікті қабылдамауға байланысты етеді.
Қазақстан филиалының директоры Қазақстан, Ресей және Қырғызстан ғалымдарының басын қосқан дөңгелек үстел қазақ халқының көрнекті ұлының шығармашылық мұрасын зерттеуге, сондай-ақ орыс-қазақ қатынастарын нығайтуға үлкен үлес қосады деген сенім білдірді.
Қорытындылай келе, профессор А.В.Сидорович халықаралық дөңгелек үстелінің бірлескен ұйымдастырушысы «QazaqGeography» РҚБ алғысын білдіріп, оның қоғамды ағартушылықта маңызды функция орындайтынын, Қазақстанның табиғаты, қоғамы мен мәдениеті туралы білімді тарату мен дамытудағы орасан зор рөлін атап өтті.
Дөңгелек үстелге қатысушыларға құттықтау сөзінде «QazaqGeography» РҚБ Басқарма Төрағасы О.К.Нұрбаев және «Қазақстандық Қоғамдық Даму Институты» КЕАҚ «Рухани Жағыру» Орталығының жетекшісі Ж.Буканова Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың Орталық Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін, Шығыс Түркістанның географиясын, экономикасын және саяси жағдайын зерттеудегі айрықша рөлін атап өтті. Спикерлер «Рухани жағыру» мемлекеттік бағдарламасына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Ұлы дала тұлғалары» ғылыми-көпшілік сериясын құру туралы тапсырмасы аясында - республикада елдің рухани мәдениетінің дамуына үлес қосқан көрнекті тұлғалардың мұраларын зерттеу бойынша елеулі жұмыстар жүргізілуін атап өтті. О.К.Нұрбаев сонымен қатар Орыс Географиялық қоғамы жұмыстарының Орта Азия, Моңғолия, Шығыс Түркістан, Тибетті зерттеудегі маңыздылығына тоқталды. Орыс географиялық қоғамының көмегімен Қазақстан, Орта Азия және басқа аймақтарды зерттеуге үлес қосқан Пржевальский, Потанин, Певцов, Северцов және басқа саяхатшылардың әйгілі экспедициялары жүргізілді. 2020 жылы - Ресей географиялық қоғамының 175 жылдығына қарсы - «QazaqGeography» РҚБ осы күнге байланысты мерейтойлық шараларға белсенді қатысты. Қазіргі уақытта «QazaqGeography» РҚБ Орыс географиялық қоғамымен ынтымақтасып бірқатар бірлескен жобаларды жүзеге асыруда.
Дөңгелек үстел жұмысы профессор Ж.Ә.Ермекбайдың «Шоқан Уәлихановтың тағдыры мен мұрасы» кітабының тұсаукесерімен жалғасты. Автор кітап жазудағы жұмыс туралы, ең алдымен мұрағаттардағы жұмыс туралы: Ресей мемлекеттік тарихи мұрағаты, Орыс географиялық қоғамының мұрағаты, Ресей ғылым академиясы мұрағатының Санкт-Петербург филиалында, Ресей әскери-тарихи мұрағаты, Ресей Федерациясы Сыртқы істер министрлігінің Ресейдің сыртқы саясат мұрағаты, Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты, Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағаты, Мәскеудегі Орталық мемлекеттік әдебиет және өнер мұрағаты, Омбы облысының тарихи мұрағатында - және кітапханаларда: Томск мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасы, Санкт-Петербургтегі Орыс географиялық қоғамының кітапханасында деректер жиналғанын атап өтті. Бұрын ғылыми ортада белгісіз жиналған материалдар кітап жазудың қайнар көзі болды. Профессор Ермекбай Шоқан Уәлихановтың өмірбаянындағы ақ таңдақтар туралы айтты, оның көрнекті жерлесіміздің өміріндегі жаңа фактілерді түсіндіруімен бөлісті.
Бұдан кейін дөңгелек үстелге қатысушылар сөз сөйледі. Томск мемлекеттік ұлттық зерттеу университетінің құрметті профессоры В.П.Зиновьев Ж.Ә.Ермекбайдың Уәлиханов мұрасын зерттеуге итермелеген себептерге тоқталып, қазақстандық тарихшының Ш.Ш.Уәлихановтың ғылыми еңбектерін зерттеуге қосқан зор үлесін атап өтті. Профессор Зиновьев «Шоқан Уәлихановтың тағдыры мен мұрасы» кітабының ғылыми редакторы ретінде профессор Ермекбайдың қазақ халқының көрнекті перзентінің өмірбаяны мен шығармашылығын зерттеуге жаңашыл көзқарасын атап өтті.
Қырғызстандық Шоқантанушы профессор Ч.Д.Тұрдалиева Шоқан Уәлихановтың қырғыз халқының тарихы мен мәдениетін зерттеудегі сіңірген еңбегін атап өтті. Ш.Ш.Уәлиханов - ежелгі түркі халықтарының бірінің тарихын, этногенезін, мәдениетін, фольклорын зерттеуге бет бұрған алғашқы зерттеушілердің бірі. Профессор Тұрдалиева көрнекті қазақ ғалымының еңбектерін одан әрі насихаттауға ниет білдірді.
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесі, белгілі шығыстанушы ғалым М.Х.Әбусейітова өз сөзінде Шоқан Уәлихановты көрнекті шығыстанушы, Орталық Азия халықтарының тарихы мен мәдениетін зерттеуде ерекше рөл атқарған түрколог ретінде назар аударды. Профессор Әбусейітова Ш.Ш.Уәлихановтың жинақталған шығармаларын (2012–2014) басып шығару жұмысы туралы айтты. Ол басқарған топтың ғылыми-зерттеу жұмысының нәтижесі гуманитарлық ғылымдардың заманауи дамуына сәйкес келетін жаңа ғылыми түсіндірмелермен, қосымшалармен (экспедициялық маршруттардың карталарымен нақтыланған және қазіргі кездегі топонимдері бар карталармен салыстырылған) толықтырылған және өңделген 8 томдық еңбектер жинағын шығару болды (номиналды, этнонимикалық, географиялық және топографиялық атаулардың көрсеткіштері, жануарлар мен құстардың, өсімдіктердің атауларының индекстері, шығыс жазбаларының көрсеткіштері). Ғылыми жұмыс барысында Ресей, Өзбекстан, Ұлыбритания мұрағаттары мен кітапханаларына археографиялық экспедициялар ұйымдастырылды, онда Шоқан Уәлихановтың бұрын белгісіз болған қолтаңбалары мен қолжазбалары табылды.
Ф.М.Достоевский атындағы Омбы мемлекеттік университетінің профессоры Ю.А.Сорокин Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановты бүкіл өмірін Қазақстан мен Орта Азияның тарихы мен мәдениетін зерттеуге арнаған нағыз еуразиялық тұлға ретінде сипаттады. Сібір кадет корпусы қабырғасында тамаша білім алған Шоқан Уәлиханов, профессор Сорокиннің айтуынша, өз білімін Ресейдің шығыс шекараларында және оған іргелес территорияларда тұратын көптеген халықтардың фольклорын, мәдениетін, тарихын зерттеуге қолдана алды. Оның қызмет экспедициялары мен алынған зерттеу материалы көрнекті қазақ ғалымының өмірінде ғылыми қоғамдастықтың мойындауына ие болған іргелі еңбектерді жазуға негіз болды.
Новосибирск ұлттық ғылыми-зерттеу мемлекеттік университетінің профессоры, Ресей Ғылым академиясы Сібір бөлімінің Тарих институтының сектор меңгерушісі М.В.Шиловский Шоқан Уәлихановтың ресей-қазақ қатынастарын нығайту саласындағы сіңірген еңбегін атап өтті. Профессор Шиловский Шоқан Уәлиханов Ресейдегі ең жақсы оқу орындарының бірінде білім алып, Ресей, Қазақстан және Орта Азия халықтарының материалдық және рухани өмірінің ерекшеліктерін зерттеуге орасан зор үлес қосқанын баса айтты.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Мәдениеттерді жақындастыру орталығының бас ғылыми қызметкері, белгілі синолог-профессор К.Ш.Хафизова дөңгелек үстелге қатысушылардың назарын Ш.Уәлихановтың өмірінің белгісіз беттеріне аударды, Шоқан Уәлиханов шығармаларының маңыздылығын айшықтай алатын сол кезде зерттелмеген Орта Азия мен, атап айтқанда, Цин империясының құрамына кірген Шығыс Түркістанды зерттеу құжаттарын іздеуді жалғастыру қажеттігін атап өтті. Профессор Хафизова қытай дереккөздеріне жүгінуге, Ш.Уәлиханов мұрасын зерттеуде қытайлық әріптестерімен ынтымақтастыққа шақырды.
П.П.Семенов-Тян-Шанский мұражайының ғылыми қызметкері, Орыс географиялық қоғамының өкілі А.А.Богданов дөңгелек үстелге қатысушыларға көрнекті орыс ғалымы және саяхатшысы П.П.Семенов-Тян-Шанскийдің Ш.Уәлиханов зерттеуші ғалым ретінде болу жолындағы орнын атап өтті. Екі көрнекті тұлғаның таныстығы мен қарым-қатынасы олардың тағдырына жақсы әсер етті. П.П.Семенов-Тянь-Шанский Шоқан Уәлихановқа еуропалықтарға бұрын белгісіз болған Шығыс Түркістанды зерттеуге «батасын берді». П.П.Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынысы бойынша Шоқан Уәлиханов 1857 жылы Императорлық Орыс географиялық қоғамының толық мүшесі болып қабылданды, кейінірек оның ұсынысы бойынша Қашқарияға қауіпті экспедицияға жіберілді. А.А.Богданов П.П.Семенов-Тян-Шанскийдің кеңестері Ш.Ш.Уәлихановтың 1856–1857 жылдары Орта Азияға, ал 1858-1859 жылдары - Шығыс Түркістанға (Қашқария) сапар шегуіне көмектесті деп атап өтті.
География ғылымдарының докторы, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры О.Б.Мәзбаев Шоқан Уәлихановтың география ғылымының дамуындағы рөлін атап өтті. Профессор Мәзбаевтың айтуынша, Орталық Азияның жаңа гидронимдері, флорасы мен фаунасы, сүтқоректілер мен өсімдіктер енгізілген және бұрын саяхатшыларға белгісіз жерлердің атаулары көрсетілген карталарды құрастыра білген Шоқан Уәлиханов болатын. Профессор Мәзбаев «QazaqGeography» РҚБ бастамасымен Шоқан Уәлихановтың ғылыми сапарлары орын алған экспедиция туралы айтты. Ш.Ш.Уәлихановтың 180 жылдығына орай ұйымдастырылған кешенді экспедицияның нәтижесі - 2015 жылы экспедиция мүшелерінің көптеген жеке, жарқын әсерлерін қамтитын «Ұлы Шоқанның керуен жолымен» кітабының жарық көруі, біздің ұлы жерлесіміздің өмірінен алынған фактілерді сипаттайды.
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры М.О.Әбсеметов өз сөзінде профессор Ж.Ә.Ермекбайдың Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өмірбаянының белгісіз беттерін зерттеуге қатысуы туралы айтты. Ол Ж.Ә.Ермекбайдың 2014 жылы Санкт-Петербург мұрағатында, Томск мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасында, Шоқан Уәлихановтың Омбы кадет корпусындағы әйгілі сыныптасы және оның адал досы Г.Н.Потанин қорында - жұмысын ерекше атап өтті. М.О.Әбсеметов тек Григорий Николаевич Потаниннің табанды күш-жігерінің арқасында 1904 жылы Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың шығармаларын «Императорлық Орыс географиялық қоғамы жазбаларының» 29-томында жариялау мүмкін болғанын баса айтты.
Халықаралық дөңгелек үстел жұмысының соңында оның модераторы – М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің Қазақстандағы филиалы директорының орынбасары, академик Р.Ж.Әбділдина - баяндамашыларға мазмұнды баяндамалары үшін алғысын білдіріп, осындай қызықты ғылыми кездесулердің Мәскеу мемлекеттік университетінің Қазақстандық филиалында жалғасуына жалпы тілегін білдірді.
Қайту 
